آلودگی‌های مربوط به خوراک دام و طیور

ایمنی خوراک و مقررات مربوط به آن یکی از نگرانی‌های عمده بین‌المللی به شمار می‌رود. خوراک‌های دامی همواره در معرض آلودگی‌های ناشی از منابع گوناگون هستند که می‌تواند پیامدهای جدی برای ایمنی گوشت، شیر و تخم‌مرغ تولیدشده توسط حیوانات داشته باشد.

برخی منابع آلودگی خوراک طیور عبارتند از:

• مایکوتوکسین‌ها (سموم قارچی)
• عوامل زیستی بیماری‌زا
• مواد شیمیایی مختلف (آفت‌کش‌ها، سموم صنعتی و ...)

این عوامل می‌توانند در هر مرحله‌ای از تولید خوراک یا زنجیره تأمین وارد شده و موجب خطر برای سلامت دام و طیور و در نهایت سلامت انسان شوند. در میان آلودگی‌های خوراک مایکو‌توکسین‌ها اهمیت ویژه‌ای دارند، به ویژه در کشورهای در حال توسعه که ضعف در عملیات کشاورزی، انبارداری و فرآوری وجود دارد. این سموم نه تنها یک مشکل ایمنی غذا هستند، بلکه می‌توانند بر عملکرد تولیدی دام و طیور نیز اثرات منفی بگذارند.

عوامل زیستی بیماری‌زا

خوراک طیور می‌تواند حامل عوامل بیماری‌زا برای انسان باشد. عمده‌ترین عامل بیماری‌زا در خوراک طیور سالمونلا است که با مسمومیت غذایی در انسان ارتباط دارد. علایم اولیه سالمونلوزیس در انسان، تورم روده و معده است. سالمونلا به طور گسترده در طبیعت پراکنده است و خوراک‌های دامی می‌توانند یکی از منابع اصلی ورود آن به بدن دام و انسان محسوب شوند.

آلودگی‌های شیمیایی

طیف وسیعی از مواد شیمیایی می‌توانند بصورت عمدی یا ناخواسته وارد سیستم تولید خوراک دام شوند. این مواد سمی شامل بقایای دارویی، مواد شیمیایی کشاورزی (مانند آفت‌کش‌ها و قارچ‌کش‌ها)، مواد شیمیایی صنعتی (دیوکسین)، فلزات سنگین (جیوه، سرب، کادمیوم) است که می‌توانند در بافت‌های دام یا طیور انباشته شده، وارد شیر، تخم‌مرغ و گوشت شوند و برای سلامت انسان خطر آفرین باشند.

برخی از داروهای دامپزشکی مثل آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضد کوکسیدیوز معمولاً در جیره طیور گنجانده می‌شوند. در تولید گوشت، مشکل باقیمانده دارویی با ارائه یک دوره منع مصرف (محل برداشت) که هیچ دارویی در خوراک طیور وجود ندارد (۷ تا ۱۰ روز قبل از کشتار)، برطرف می‌شود. با این حال، استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند موجب بروز مقاومت میکروبی شود که امروزه موجب نگرانی است، بنابراین استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها در خوراک طیور صنعتی در کشورهای توسعه‌یافته ممنوع یا محدود شده است.

اغلب آلاینده‌های شیمیایی از طریق گیاهان زراعی، به‌ویژه غلات وارد چرخه خوراک دام و طیور می‌شوند. مقدار مواد شیمیایی در مواد گیاهی مستقیماً با میزان آلودگی خاک و شرایط رشد رابطه دارد. همچنین روغن‌های گیاهی تهیه شده از بذرهایی که در خاک آلوده رشد کرده‌اند، ممکن است آلاینده‌های محلول در چربی را وارد خوراک طیور کنند.

مایکوتوکسین‌ها

مایکوتوکسین به همه سموم تولید شده توسط انواع قارچ‌ها هنگام رشد در محصولات کشاورزی (پیش یا پس از برداشت یا هنگام حمل‌ و نقل و انبارداری) اطلاق می‌شود. رایج‌ترین خوراک‌های آلوده به مایکو‌توکسین‌ها غلات، دانه‌های روغنی و کنجاله‌های روغنی هستند. این سموم علاوه بر کاهش عملکرد دام و طیور، می‌توانند در بافت‌ها رسوب کنند و برای سلامت انسان نیز خطرناک باشند.

وقتی شرایط برای رشد قارچ‌ها مناسب باشد، آلودگی دانه‌ها به مایکو‌توکسین‌ها ممکن است از مزرعه آغاز شده و در طی فرآوری و انبار نمودن ادامه یابد.

مایکو‌توکسین‌های مختلف اثرات متفاوتی بر طیور دارند. برخی از آن‌ها سرطان‌زا هستند (مانند آفلاتوکسین‌ها) و برخی دیگر استروژنی هستند (مانند زئرالنون). فومونیسین‌های B1 و B2، اکراتوکسین A و تری‌کوتسین‌ها (مانند دئوکسی‌نیوالنول و سم T-2) بر کلیه‌ها یا سایر اندام‌ها (مانند کیسه صفرا) اثر می‌گذارند. اگرچه اثرات دقیق بسته به درجه آلودگی و ترکیب سموم متفاوت است، اما مایکوتوکسین‌ها معمولاً بر مصرف خوراک، عملکرد و ایمنی طیور تأثیر منفی می‌گذارند. اثرات ناشی از یک مایکوتوکسین غالباً به دلیل هم‌افزایی (اثر تقویت‌کننده) با سایر مایکو‌توکسین‌ها که ممکن است در خوراک وجود داشته باشند، افزایش می‌یابد. شناسایی و کمی‌سازی بسیاری از گونه‌های قارچی و مایکو‌توکسین‌ها دشوار است.

علاوه بر این، بسته به میزان جذب، متابولیسم و دفع در تخم‌مرغ، گوشت یا اندام‌ها، مایکوتوکسین‌ها و یا متابولیت‌های آن‌ها می‌توانند در بافت‌های حیوانی تجمع یابند و در سطوحی که برای مصرف انسان خطرناک است، وجود داشته باشند.

آفلاتوکسین‌ها

آفلاتوکسین‌ها در ذرت، بادام‌زمینی و کنجاله‌ دانه‌های روغنی مشکل اصلی هستند. همه انواع طیور به آفلاتوکسین حساس هستند و همه گونه‌ها به‌ویژه جوجه‌ها مستعد مسمومیت با آفلاتوکسین هستند.

اوکراتوکسین‌ها

اوکراتوکسین‌ها اغلب در شرایط گرم و مرطوب به وجود می‌آیند. بنابراین اوکراتوکسین‌ها در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری رایج هستند.

مایکو‌توکسین‌های فوزاریوم

قارچ‌های فوزاریوم "کپک‌های مزرعه" نامیده می‌شوند، زیرا در محصولات کشاورزی زراعی (مانند ذرت) در طول رشد و برداشت رشد می‌کنند. قارچ‌های فوزاریوم در شرایط مرطوب و خاک‌های آلوده به مایکوتوکسین‌های فوزاریوم رایج هستند. مایکوتوکسین‌های فوزاریوم در سرتاسر جهان یافت می‌شوند. برخی از مایکوتوکسین‌های فوزاریوم توانایی ایجاد مسمومیت با سموم قارچی را در طیور دارند. در یک گونه خاص، قارچ‌های فوزاریوم می‌توانند چندین سم مختلف را تولید کنند و در یک محصول معین، سموم مختلف فوزاریوم می‌توانند به صورت هم‌زمان حضور داشته باشند.

روش‌های کنترل یا سم‌زدایی مایکوتوکسین‌ها

مایکوتوکسین‌ها معمولاً در خوراک‌های رایج مانند ذرت، جو، گندم، کنجاله سویا، غلات کامل و حبوبات یافت می‌شوند. مایکوتوکسین‌ها به طور کلی نسبتاً پایدار بوده و توسط فرآیند پخت از بین نمی‌روند. سموم ممکن است در خوراک‌های کنسانتره و افزودنی‌ها در سطوح پایین وجود داشته باشند و در طی فرآوری خوراک و تهیه جیره در خوراک‌ نهایی جمع شوند.

خوراک آلوده به مایکو‌توکسین در سطوح سمی ​​نباید به حیوانات تولیدکننده تخم‌مرغ، شیر و یا گوشت خورانده شود، زیرا سموم ممکن است در بافت‌ها تجمع یابند و در سطوحی که برای مصرف انسان خطرناک است، وجود داشته باشند. پیشگیری از آلودگی شیمیایی محصولات کشاورزی و خوراک دام و طیور را می‌توان در سه سطح خلاصه کرد:

پیشگیری اولیه

رعایت نکات بهداشتی قبل یا پس از برداشت برای جلوگیری از رشد قارچ. به طور کلی پیشگیری اولیه برای جلوگیری از آلودگی قارچی یک محصول در یک سال خاص به شرایط آب و هوایی آن سال بستگی دارد. با این حال، صرف نظر از عوامل محیطی، مدیریت مناسب و نگهداری دقیق محصولات کشاورزی برداشت شده بالاترین احتمال جلوگیری از رشد قارچ و تولید سموم قارچی را فراهم می‌کند. اقدامات عملی برای پیشگیری اولیه شامل:

• استفاده از گونه‌های مقاوم به قارچ
• کنترل آفات صحرایی که به گیاهان آسیب می‌رسانند و راه ورود را برای قارچ‌ها باز می‌کنند.
• بررسی رطوبت محصول برداشت شده
• کنترل دما و رطوبت در طی انبارداری پس از برداشت

پیشگیری ثانویه

پیشگیری ثانویه زمانی لازم است که پیشگیری اولیه موفقیت‌آمیز نبوده و سموم در محصول برداشت شده حضور دارند. این اقدام برای جلوگیری از رشد بیشتر قارچ‌های آلوده و کاهش یا از بین بردن سموم است. اقدامات کنترلی رایج برای جلوگیری از رشد بیشتر قارچ‌ها در خوراک عبارتند از :

• محافظت از محصول در برابر قارچ‌های عامل فساد (با استفاده از اسیدهای آلی، اسیدهای کربوکسیلیک و نمک آن‌ها)
• انبارداری در دمای پایین برای به حداقل رساندن رشد میکروبی
• خشک کردن محصول
• حذف محصول آلوده

پیشگیری مرحله سوم

پیشگیری مرحله سوم زمانی ضروری است که خوراک به شدت به سموم اولیه و ثانویه آلوده شده باشد و استفاده از آن دیگر امکان‌پذیر نباشد. در این مرحله، هدف ممکن است رقیق کردن مواد آلوده به مایکوتوکسین تا سطحی باشد که غلظت نهایی سموم کمتر از حداکثر مجاز باشد یا اینکه خوراک آلوده به مایکوتوکسین را سم‌زدایی کرد تا سطوح مایکو‌توکسین‌ها به طور قابل توجهی کاهش یابد یا به طور کامل از بین برود.

تعدادی افزودنی برای استفاده در خوراک دام و طیور در دسترس هستند که در عمل برای کاهش اثرات منفی مایکو‌توکسین‌ها بر حیوانات استفاده می‌شوند. این افزودنی‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:

 مایکوتوکسین بایندر که مایکو‌توکسین‌ها را در روده متصل و جذب کرده و از جذب آن‌ها در روده و جلوگیری از اثرات آن‌ها بر حیوانات جلوگیری می‌کنند و غیرفعال‌کننده‌های مایکو‌توکسین، که مایکو‌توکسین‌های خاصی را غیرفعال می‌کنند. اثرات برخی از مایکو‌توکسین‌ها (مانند آفلاتوکسین‌ها، اکراتوکسین‌ها و فومونیسین‌ها) را می‌توان با استفاده از افزودن توکسین بایندرهای مناسب کاهش داد، در حالی که سایر سموم (تری‌کوتسین‌ها و زئرالنون) را فقط با غیرفعال‌سازی می‌توان از بین برد.

توکسین بایندرهای رایج شامل هیدراته سدیم کلسیم آلومینوسیلیکات، استریفیه گلوکومانان، دیواره سلولی مخمر، پلی‌ساکاریدها و رس‌هایی مانند زئولیت و بنتونیت هستند. جذب‌کننده‌های مختلف میل ترکیبی متفاوتی برای مایکوتوکسین‌های خاص دارند. با این حال، ممکن است عوامل جاذب خاصی مانع از جذب ریزمغذی‌ها در روده شوند.

گردآورنده: دکتر محمدرضا قهرمانیان
طراحی بصری و بازبینی: مهندس رضا یزدی