انواع واکسیناسیون طیور

در این مقاله به پرسش‌های زیر پاسخ خواهیم داد:

واکسیناسیون در طیور چگونه صورت می‌گیرد؟ آیا در طیور از واکسن‌های زنده و کشته استفاده می‌شود؟ مزایا و معایب واکسن‌های زنده و کشته در برنامه‌های امنیت زیستی طیور چیست؟

برای اینکه برنامه واکسن موفقی داشته باشیم بهتر است که در ابتدا شناخت کافی از انواع واکسن‌های طیور داشته باشیم.

واکسن‌های طیور دو دسته هستند:

• واکسن زنده (واکسن قابل تکثیر)
• واکسن کشته ( واکسن غیر فعال)

هریک از واکسن‌های فوق، مزایا و موارد مصرف خود را دارند.

در برنامه واکسیناسیون طیور، واکسن‌ بیماری‌های گوناگون، معمولا با هم ترکیب می‌شوند تا در برابر تعدادی از بیماری‌های باکتریایی و ویروسی محافظت ایجاد کنند.

واکسن زنده و کشته چه تفاوت‌هایی دارند؟

واکسن زنده طیور معمولا فقط حاوی ویروس یا باکتری زنده تخفیف حدت یافته یا سویه غیر بیماری‌زا است. بنابراین واکسن زنده، آنتی ژن زنده است که به بدن طیور وارد می‌شود، آنتی ژن ماده‌ای است که به بدن یا سیستم ایمنی معرفی می‌شود و تولید آنتی بادی‌ها را القا می‌کند.

همان طور که گفته شد در این روش،  واکسن استفاده شده،  ویروس یا باکتری زنده است که عمدا تخفیف حدت یافته یعنی با روش‌های مناسب، بسیار کم خطر شده است مانند سویه H120 ویروس برونشیت عفونی یا ممکن است به صورت طبیعی یک سویه غیربیماری‌زا باشد، مانند سویه B1 ویروس در بیماری نیوکاسل.

این در حالی است که واکسن‌های کشته، حاوی آنتی ژن تغلیظ شده در ترکیب با امولوسیون روغنی یا ادجوان هیدروکسید آلومینیوم هستند. (ادجوان ماده ای است که در تجویز با آنتی ژن، پاسخ های ایمنی آن را افزایش می‌دهد)

می‌توان آنتی ژن‌های دو یا سه ارگانیسم بیماری‌زای گوناگون را دریک واکسن ترکیب کرد.

روش‌های مصرف واکسن‌ در برنامه واکسیناسیون طیور

واکسن زنده را می‌توان به روش‌های اسپری (آئروسل)، قطره بینی، داخل آب آشامیدنی یا قطره چشمی مصرف کرد. البته یک استثنا در مورد واکسن مارک وجود دارد که باید تزریق شود اما واکسن کشته را همیشه باید تزریق کرد.

در واکسن زنده به میزان کمتری از آنتی ژن نیاز است زیرا ویروس به سرعت در اندام‌های هدف تکثیر می‌شود. این اندام برای ویروس‌هایی مانند ویروس بیماری نیوکاسل و برونشیت عفونی، مجاری تنفسی است و برای ویروس هایی مانند ویروس گامبورو و آنسفالومیلیت طیور (لرزش همه گیر)، مجاری گوارشی است. واکسن زنده می‌تواند علاوه بر ایمنی عمومی، تولید ایمنی موضعی یا مخاطی را هم تحریک کند.

تکثیر ویروس واکسن در پرندگان واکسینه اهمیت زیادی دارد و ترشح و دفع ویروس برای تولید ایمنی خوب در گله مفید خواهد بود. برای مثال، چرخش ویروس واکسن برای دستیابی به ایمنی خوب در گله برای بیماری‌های نیوکاسل، گامبورو و برونشیت عفونی ضروری است اما در گله‌های چند سنی، انتقال افقی ویروس واکسن، نامطلوب است.

برای مثال، اگر ویروس واکسن آنسفالومیلیت طیور و سویه H52 برونشیت عفونی به پرندگان تخم گذار سنین بالاتر و غیر واکسینه انتشار پیدا کند، خود واکسن می‌تواند بیماری ایجاد کند و در پرندگان بروز واکنش بعد از تجویز واکسن زنده بسیار معمول است. نشانه‌هایی مانند سرفه خفیف یا پخ پخ بعد از واکسیناسیون بیماری نیوکاسل یا برونشیت عفونی دیده می‌شود.

واکسن کشته به میزان بیشتری از آنتی ژن نیاز دارد زیرا بعد از تجویز، تکثیر نمی‌شود.

تفاوت ایمنی ایجاد شده توسط واکسن زنده و کشته

معمولا ایمنی که واکسن‌های زنده ایجاد می‌کنند به ویژه بعد از اولین تجویز، بسیار کوتاه است به غیر از چند استثنا که شامل بیماری مارک، آبله ماکیان و لارنگوتراکئیت عفونی است. برای ایجاد ایمنی طولانی مدت برای بعضی از عوامل عفونی، تکرار واکسیناسیون لازم است.

باید دقت شود که در استفاده از واکسن‌های زنده، واکسن‌های مناسب با دوز صحیح به کار گرفته شود. در صورت استفاده از سویه‌های واکسینال با حدت بالا در پرندگان جوان یا تجویز دوزهای بالا، احتمال واکنش شدید وجود دارد که ممکن است به ابتلا و تلفات هم منجر شود.

اما واکسن‌های کشته که در مورد باکتری‌ها (باکترین) نامیده می‌شود، معمولا ایمنی طولانی مدت ایجاد می‌کنند. واکسن‌های کشته معمولا ویروس آماده شده یا باکتری در ترکیب با ادجوانی هستند که برای تزریق داخل عضلانی طراحی شده‌اند.

 در صورتی که واکسن کشته روغنی، بعد از یک واکسن ویروسی زنده یا تحریک اولیه تجویز شود (پس از اولین واکسیناسیون به منظور تحریک دستگاه ایمنی و آماده‌سازی آن)، سطح بالایی از ایمنی به مدت طولانی به وجود خواهد آورد. از این روش می‌توان به جای تکرار واکسن‌های ویروسی زنده درطول دوره تخم گذاری استفاده کرد.

واکسن‌ها باید به صورت تزریق زیرجلدی یا داخل عضلانی تجویز شوند. در بعضی موارد، واکسن‌های کشته، آخرین واکسن بعد از یک یا چند بار واکسیناسیون با واکسن زنده هستند. واکسن‌های کشته با توجه به هزینه و نیروی کار لازم، بیشتر در گله‌های تخم گذار و مادر که خواهان ایمنی طولانی مدت در برابر بیماری‌ها و یا بهبود کاهش تولید تخم مرغ هستند عملی است.

تحریک اولیه دستگاه ایمنی یا پرایمینگ برای القاء ایمنی طولانی مدت واکسن کشته لازم است یعنی فقط در صورتی که دستگاه ایمنی پرنده ابتدا با واکسن زنده تحریک شده باشد چنین ایمنی را تولید می کند. پرایم Prime  از کلمه لاتین پریموس Primus به معنی اولین گرفته شده است. شروع ایمنی با واکسن های زنده، سریع است اما با واکسن های کشته  عموما آهسته تر است.

واکسن‌های زنده نسبت به آنتی بادی‌های موجود در بدن پرنده حساس هستند اما در مقایسه، واکسن‌های کشته قادرند پاسخ ایمنی بهتری را در حضور آنتی‌بادی‌های بدن پرنده تولید کنند.

واکسن‌های زنده، ایمنی موضعی در نای یا روده را تحریک می‌کنند. اما واکسن‌های کشته در صورتی که به منزله واکسن یادآور تجویز شوند، ایمنی موضعی را تحریک می‌کنند و اگر به صورت ثانویه استفاده نشوند باعث ایجاد ایمنی موضعی ضعیفی می‌شوند.

در صورت استفاده از واکسن‌های زنده، خطر آلودگی وجود دارد که می‌توان آلودگی با ویروس سندرم کاهش تولید تخم مرغ و ویروس رتیکولواندوتلیوز را مثال زد که در مورد واکسن‌های کشته، صادق نیست.

احتمال واکنش‌های بافتی در استفاده از واکسن زنده وجود دارد ولی در مورد واکسن‌های کشته به علت عدم توانایی تکثیر ارگانیسم مرده، واکنش بافتی دیده نمی‌شود به غیر از موارد استثنا که وابسته به ادجوان است.

ترکیب چند واکسن با هم و تجویز آنها در یک زمان در مورد واکسن‌های زنده به علت تداخل ارگانیسم‌های زنده، محدودیت دارد مانند ویروس برونشیت عفونی، نیوکاسل و لارنگوتراکئیت عفونی، در حالی که در ترکیب واکسن‌های کشته، احتمال تداخل کمتری وجود دارد.

گردآورندگان:

مهندس سعید ایمانپور - کارشناس ارشد تغذیه طیور

دکتر امید خسروی‌فر - فوق تخصص تغذیه طیور

منبع: راهنمای بیماری های طیور- دکتر محمد حسن بزرگمهری فرد، دکتر ریما مرشد، دکتر حسین حسینی