مدیریت علمی دما، تهویه و بستر در مرغداری‌ها طی فصول سرد: مروری بر استانداردهای بین‌المللی

چکیده

استرس سرمایی یکی از مهم‌ترین چالش‌های مدیریت پرورش طیور در مناطق سردسیر یا فصول سرد سال است. استرس سرمایی می‌تواند به کاهش رشد، افزایش تلفات، افت تولید و کاهش بهره‌وری اقتصادی منجر شود. در این مقاله، اصول علمی مدیریت دما، تهویه، بستر، رطوبت، نور و تغذیه بر اساس استانداردهای جهانی و پژوهش‌های معتبر مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین اثرات سرما بر اندام‌های لنفاوی و سیستم ایمنی طیور و نقش مکمل‌ها در کاهش آسیب‌های ناشی از سرما تحلیل شده است.

مقدمه

پرورش طیور تحت تأثیر عوامل محیطی، تغذیه‌ای و مدیریتی قرار دارد. طیور به‌ویژه در سنین پایین، توانایی محدودی در تنظیم دمای بدن دارند و این مسئله آن‌ها را در برابر سرمای محیط آسیب‌پذیر می‌سازد. کاهش تولید حرارت متابولیک، افزایش اتلاف انرژی، تضعیف ایمنی و تغییرات فیزیولوژیک از پیامدهای سرما هستند. مدیریت علمی و اصولی شرایط محیطی در سالن، نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ سلامت و عملکرد اقتصادی گله دارد.

1) اثرات استرس سرمایی بر طیور

مطابق گزارش‌های Aviagen و Cobb، قرارگیری در معرض سرما موجب بروز تغییرات زیر می‌شود:

1. افزایش تلفات در اثر کاهش دمای بدن
2. کاهش رشد و افزایش ضریب تبدیل خوراک
3. کاهش تولید تخم در مرغ‌های تخم‌گذار
4. تأخیر در بلوغ جنسی پولت‌ها
5. افزایش رطوبت محیطی و خطر ایجاد بستر خیس
6. افزایش جریان خون، مصرف اکسیژن و در نتیجه احتمال بروز آسیت
7. بروز تغییرات فیزیولوژیک شامل کبودی تاج، کاهش متابولیسم و اختلال در عملکرد تیروئید

این اثرات نشان می‌دهد که مدیریت حرارتی دقیق، سنگ‌بنای موفقیت در پرورش طیور در زمستان است.

2) مدیریت دما در سالن مرغداری

1-2) پیش‌گرمایش سالن

استانداردهای بین‌المللی توصیه می‌کنند که سالن 24 تا 48 ساعت قبل از ورود جوجه‌ها پیش‌گرم شود. این امر موجب یکنواختی حرارت در دیوارها، تجهیزات و بستر می‌شود؛ زیرا بستر سرد یکی از اصلی‌ترین عوامل استرس سرمایی است.

2-2) رفتارشناسی پرندگان به‌عنوان شاخص دما

رفتار پرندگان بهترین نشانگر شرایط حرارتی سالن است:

• تجمع در اطراف منبع گرما → نشان‌دهنده سرمای محیط ❌
• دورشدن از منبع گرما → نشانه گرمای بیش از حد ❌
• پراکندگی یکنواخت → وضعیت ایده‌آل ✅

3) مدیریت تهویه در فصول سرد

1-3) اصول تهویه در سرما

طبق استاندارد ASAE، تهویه باید اهداف زیر را تأمین کند:

1. تأمین هوای تازه بدون ایجاد کوران
2. کنترل رطوبت نسبی در محدوده 50 تا 70 درصد
3. حفظ غلظت آمونیاک کمتر از 20 تا 25 ppm
4. حفظ دمای یکنواخت در سالن

2-3) تهویه حداقلی (Minimum Ventilation)

تهویه حداقلی بر اساس استفاده از مقدار کمی هوای سرد و خشک بیرون بنا شده است. این هوا پس از ورود و گرم شدن، رطوبت سالن را جذب کرده و به بیرون منتقل می‌کند.

نکات کلیدی:

• رطوبت نسبی بالای 65٪ → افزایش تهویه
• رطوبت نسبی زیر 50٪ → کاهش تهویه جهت جلوگیری از گرد و غبار
• استفاده از رطوبت‌سنج‌های دیجیتال برای پایش دقیق

3-3) فشار استاتیک و تنظیم دریچه‌ها

فشار استاتیک استاندارد در سالن‌های 12 متری:

• 0.08 تا 0.12 اینچ ستون آب

دریچه‌ها باید طوری تنظیم شوند که هوا ابتدا به سقف برخورد کرده و پس از گرم شدن به پایین هدایت شود. افتادن مستقیم هوای سرد بر روی پرندگان موجب سرمازدگی و خیس شدن بستر می‌شود.

4-3) نقش فن‌های گردان

طبق گزارش MSU Extension فن‌های گردان:

1. اختلاف دمای عمودی سالن را کاهش می‌دهند. ✅
2. هوای گرم را از سقف به سطح سالن انتقال می‌دهند. ✅
3. تا 25٪ مصرف سوخت را در سالن‌های قدیمی کاهش می‌دهند. ✅

استفاده از مدل‌های دوطرفه (Forward/Reverse) در سالن‌های با جوجه‌های کوچک ضروری است.

4) مدیریت بستر

استفاده از بستر مناسب و خشک از اصول اساسی پرورش طیور در زمستان است.

1-4) اصول مدیریت بستر

• عمق بستر استاندارد: 15 سانتی‌متر
• جلوگیری از نشت آب از آبخوری‌ها
• جلوگیری از تراکم بیش از حد در نقطه‌ای از سالن
• پاک‌سازی کلوخه‌ها و جایگزینی بخش‌های خیس

2-4) نقش افزودنی‌های بستر

افزودنی‌ها مانند سولفات آلومینیوم یا اسیدهای آلی:

• کاهش تولید آمونیاک ✅
• کمک به حفظ pH بستر ✅
• امکان کاهش تهویه در روزهای سرد بدون افزایش آمونیاک ✅

5) مدیریت تغذیه در فصول سرد

1-5) افزایش انرژی جیره

پرندگان در سرما برای حفظ حرارت بدن انرژی بیشتری مصرف می‌کنند. بنابراین:

• افزایش انرژی قابل متابولیسم جیره توصیه می‌شود.
• در برخی موارد افزایش چربی جیره نیز مؤثر است.

2-5) کیفیت آب

در زمستان باید از یخ‌زدگی، کاهش فشار آب و سرد بودن بیش از حد آب جلوگیری شود.

6) مدیریت نور

در فصول سرد به دلیل کوتاه‌شدن روز، مدیریت نور اهمیت بیشتری دارد.

• مدت روشنایی توصیه‌شده برای طیور تخم‌گذار: 14 تا 16 ساعت
• شدت نور متناسب با سن و نوع پرنده تنظیم شود.

اثرات استرس سرمایی بر سیستم ایمنی

سرما موجب افزایش تولید رادیکال‌های آزاد و بروز استرس اکسیداتیو می‌شود که به بافت‌های لنفاوی مانند:

• بورس فابریسیوس
• تیموس
• طحال

آسیب وارد می‌کند.

نقش مکمل‌ها

• ویتامین E: آنتی‌اکسیدان قوی و محافظ بافت‌ها
• کروم: کاهش سطح کورتیزول و بهبود تحمل استرس

استفاده از این مکمل‌ها می‌تواند اثرات منفی سرما را کاهش دهد.

نتیجه‌گیری

مدیریت علمی دما، تهویه و بستر در فصول سرد از مهم‌ترین عوامل موفقیت در پرورش طیور است. اجرای صحیح تهویه حداقلی، پایش رطوبت، پیش‌گرمایش سالن، استفاده از فن‌های گردان و تنظیم دقیق دریچه‌ها می‌تواند از خسارات سنگین ناشی از سرما پیشگیری کند. تلفیق این اقدامات با تغذیه مناسب و مدیریت نور، عملکرد گله را به سطح مطلوب نزدیک می‌کند.

گردآورنده: دکتر محمدرضا قهرمانیان