استرس گرمایی در طیور چیست؟

استرس گرمایی در طیور، شوک گرمایی یا سستی و ضعف حاصل از گرمای بیش از اندازه می‌باشد، استرس گرمایی وضعیتی است که در آن دمای بدن به حدی زیاد می‌شود که با عملکرد طبیعی بدن تداخل پیدا می‌کند و در صورت تداوم، منجر به ضعف، خستگی شدید و حتی مرگ پرنده می‌شود. تنش گرمایی، عامل مهم مرگ و میر طیور در بسیاری از مناطق ایران در ماه‌های گرم سال می‌باشد.

افزایش درجه حرارت محیط در تابستان منجر به استرس گرمایی در طیور می‌شود همچنین اگر همراه با افزایش رطوبت، بیش از نیاز باشد، در همه رده‌های طیور اختلال گرمازدگی ایجاد می‌کند.

پرندگان برخلاف پستانداران، غدد عرق ندارند و زمانی که درجه حرارت محیط بین 28 تا 35  درجه سانتی گراد می‌رسد از روش‌های خنک کردن غیر تبخیری به منزله مهم‌ترین راه کاهش درجه حرارت استفاده می‌کنند.

دو روش اصلی خنک کردن غیر تبخیری پرندگان عبارت است از:

1. افزایش سطح با شل و آویزان کردن بالها از دو طرف
2. افزایش جریان خون محیطی

اما زمانی که درجه حرارت بدن پرنده به 41 درجه سانتی گراد می‌رسد تعداد تنفس زیاد می‌شود و پرنده شروع به تنفس با دهان باز می‌کند تا خنک کردن تبخیری یا تبخیر آب را افزایش دهد.

اگر تنفس با دهان باز نتواند از افزایش دمای بدن جلوگیری کند پرنده بی حال و دچار کاهش سطح هوشیاری می‌شود و در اثر اختلال تنفسی، قلبی و عروقی یا الکترولیتی می‌میرد.

دلایل بروز استرس گرمایی در طیور

1. افزایش دمای محیط و یا وزش بادهای گرم و خشک در مناطق گرمسیری
2. اختلال در تأمین آب مورد نیاز پرنده
3. نارسایی در تهویه مناسب سالن پرورش
4. تراکم بالای سالن
5. عدم عایق مناسب در سقف سال پرورش
6. فقدان درخت، مرتع یا علفزار در اطراف سالن مرغداری برای خنک کردن هوا ( البته برای پیشگیری از انتقال بیماری‌های ویروسی این روش زیاد توصیه نمی‌شود)
7. تنش گرمایی در مناطق معتدل ممکن است در اثر خرابی تهویه سالنی رخ دهد که تعداد زیادی پرنده در آن نگهداری می‌شود.

عوامل مؤثر در شدت تأثیر منفی استرس گرمایی روی طیور عبارتند از:

1. ژنتیک پرنده: به طور کلی نژادهای گوشتی، بسیار حساس‌تر از نژادهای تخمگذار هستند.
2. میزان متابولیسم: مرغان در حال تخمگذاری و جوجه‌های گوشتی نر که رشد سریعی دارند به تنش گرمایی بسیار حساس‌تر هستند.
3. تراکم بالای گله باعث تشدید استرس گرمایی می‌گردد.
4. جیره‌های حاوی انرژی و پروتئین بالا پرندگان را به تنش گرمایی حساس‌تر می‌کند.
5. عدم تأمین آب کافی برای پرنده ممکن است واکنش آن‌ها را به دمای بالا تشدید کند.
6. سن پرنده: جوجه‌ها تا 3 هفتگی، تحمل بیشتری نسبت به پرندگان مسن‌تر دارند.
7. رطوبت بالا در خنک شدن پرنده تأثیر سوء زیادی دارد.

نشانه‌های بالینی استرس گرمایی

نشانه‌های استرس گرمایی در طیور شامل له له زدن (یعنی افزایش تعداد تنفس به صورت نفس‌های کوتاه و سریع و با سختی)، تشنگی، کاهش اشتها، کاهش تولید و اندازه تخم مرغ، نازک شدن پوسته، کاهش رشد در جوجه‌های گوشتی، ایستادن پرنده‌ها با بال‌های باز و آویزان و در نهایت زمین گیری و مرگ و میر می‌باشد به طوریکه تلفات به دلیل استرس حرارتی از 5-50% و گاهی تا 100% متغیر است.

آثار سوء تنش گرمایی

1. افزایش تعداد تنفس، تعادل اسید و باز را به هم می‌ریزد زیرا غلظت دی اکسید کربن در خون کاهش پیدا می‌کند. pH بالای خون، کاهش کلسیم خون را در پی دارد که برای شکل گیری پوسته تخم مرغ به آن نیاز است. در نتیجه در گله تخمگذار، شاهد افزایش تعداد تخم مرغ‌ها با پوسته نازک خواهیم بود.
2. له له زدن یا تنفس با دهان باز در پرندگان دچار تنش گرمایی، سبب شیوع عفونت‌های تنفسی می‌شود زیرا فیلترهای طبیعی بینی از مسیر عبور هوا خارج شده اند.
3. نشانه دیگر تنش گرمایی در گله، کاهش مصرف غذاست. در پرندگان در حال رشد، غذا نخوردن سبب کاهش رشد می‌شود.
4. در گله‌های تخمگذار کاهش مصرف غذا باعث کاهش اندازه، تولید و کیفیت تخم مرغ می‌شود.

آثار کالبد گشایی 

لاشه پرنده تلف شده به ویژه در عضلات سینه، دهیدراته و پر خون است. عضله، رنگ قرمز طبیعی خود را از دست می‌دهد و رنگ پریده تا سفید می شود و ظاهر گوشت پخته را پیدا می کند که مشخصه تنش گرمایی است.در استرس گرمایی طیور، اغلب در دهان و بینی، ترشحات موکوسی حضور دارند.

درمان استرس گرمایی

1. به سرعت مقادیر کافی از آب خنک را فراهم کنید.
2. جریان هوا (به وسیله هواکش‌ها و تهویه‌ها) یا آب پاشی یا مه پاشی، دفع حرارت را تسهیل می‌کند.
3. مقادیر ویتامین‌ها به ویژه ویتامین C را افزایش دهید. تنش گرمایی باعث کاهش مصرف دان و افزایش دفع ویتامین در بدن می‌شود لذا نیاز به ویتامین افزایش پیدا می‌کند. اضافه کردن مکمل‌های الکترولیت و ویتامین در آب آشامیدنی به حفظ مواد معدنی در بدن پرندگان و در نتیجه تصحیح تعادل اسید و باز کمک می‌کند.
4. به تازگی اثر چند رژیم غذایی در تنش گرمایی آزمایش شده است. افزودن ویتامین E در جیره، اثر مفیدی در پرندگان تخمگذار داشته است. اما پاسخ به افزایش ویتامین C، از نداشتن تأثیر مثبت تا کاهش معنی دار آثار سوء تنش گرمایی بسیار متغیر بوده است.
5. خنک کردن هوای داخل سالن با کمک آب پاشی یا اسپری کردن آب سرد روی کف، دیوارها، سقف و پشت بام از بیرون در ساعات اوج گرما می‌تواند مفید باشد.
6. در برخی موارد با رعایت شرط احتیاط، برای خنک کردن پرنده می‌توان روی آنها آب پاشی کرد.
7. می‌توان با خیس کردن سقف، دیوارها و پشت بام امکان خنک کردن هوا را فراهم کرد.

کنترل استرس گرمایی در طیور

1. کنترل باید به منظور فراهم کردن بهترین محیط برای ابقاء، تولید و کاهش متابولیسم انجام گیرد.
2. جهت اطمینان از فراهم شدن بهترین محیط، سالن‌ها باید با ارتفاع و عرض مناسب جهت تهویه صحیح بنا شود.
3. سقف باید عایق‌ بندی شود و سطح خارجی آن با آلومینیوم یا رنگ سفید پوشیده شود تا اثر تابش گرما روی آن به حداقل برسد.
4. می‌توان امکان آب پاشی پشت بام و زمین‌های اطراف سالن‌ها را فراهم کرد.
5. می‌توان از مه پاش برای خنک کردن داخل سالن، ترجیحا بدون اینکه پرنده خیس شود استفاده کرد.
6. خنک کننده‌های تبخیری که هوا از طریق آنها وارد سالن می‌شود برای خنک سازی بسیار مؤثر هستند. جریان هوا نیز بسیار مهم است.
7. مقادیر کافی از آب خنک در تابستان فراهم شود و نسبت پروتئین به انرژی کم شود. آب باعث افزایش مقاومت پرنده به تنش گرمایی می‌شود.
8. تراکم گله باید بر حسب فصل تنظیم شود به طوری که در بستر و قفس تراکم پرنده به هنگام استرس گرمایی به حدود 80% آن در فصول خنک‌تر کاهش پیدا کند. به بیان دیگر از تراکم بالا در فصول گرم اجتناب شود.

گردآوری:

مهندس سعید ایمان پور - کارشناس ارشد تغذیه طیور

دکتر امید خسروی فر - فوق تخصص تغذیه طیور

منبع: راهنمای بیماری های طیور- دکتر محمد حسن بزرگمهری فرد، دکتر ریما مرشد، دکتر حسین حسینی